metaforen
Lang is de weg der lessen, kort en doeltreffend die der voorbeelden.
Seneca

Bij het zien van grote problemen hebben veel mensen de neiging zich met andere zaken bezig te houden en de essentie te mijden. De metafoor komt hier zeer goed van pas. Alvorens men zich met het werkelijke probleem bezig houdt wordt de aandacht gericht op een goed bekend beeld. Dit wordt uitgewerkt en vervolgens onderzoeken we hoe de metaforische situatie toegepast kan worden op de werkelijke situatie.

Om een beeld te krijgen van een bepaalde bedrijfscultuur kan het verstandig zijn de opdrachtgever te vragen: als u zich uw onderneming eens als een dier voorstelt, welk dier zou dat dan zijn? Daarnaast is de vraag interessant: wat zou u zelf voor een dier willen zijn? Dit soort vragen geeft vaak een verbluffend inzicht in hun visie op de bedrijfsorganisatie. Het is ook een nauwelijks bedreigende manier om achter de aard van de bedrijfscultuur te komen.
'Je kop in het zand steken is géén goed recept voor een lang bedrijfsleven.'
Dit is een voorbeeld van een metafoor waarbij de struisvogeltactiek gebruikt wordt om een duidelijk beeld te geven. Allemaal zaken die helpen de echte problemen te lokaliseren, alvorens naar oplossingen te gaan zoeken.
Werken met deze techniek (in combinatie met nominale groepstechniek) traint het vermogen om:
- te luisteren;
- samenhangen te zien;
- systematisch en met overzicht te werken;
- beter te communiceren.
- doelgericht gebruik te maken van uw beeldend vermogen en kunt u meer doen in minder tijd;
- zelfstandig effectief en efficiënt gegevens te verwerken tot waardevolle informatie;
- samen met een opdrachtgever een duidelijk beeld te creëren van een situatie alvorens aan probleemoplossing te gaan werken;
- associaties te leggen tussen schijnbaar los van elkaar staande zaken.

Een voorbeeld voor een onderzoek van de bedrijfscultuur met behulp van metaforen:
De creatieve dans en de cultuur van de organisatie

Kijken is niet hetzelfde als zien
De normen en waarden die ik me eigen heb gemaakt (en laten maken), bepalen hoe is de dingen zal zien. Ik zie met mijn hersenen en onze hersenen zijn immers naar zichzelf verwijzende, gesloten systemen. Mijn wereld is zoals ik die waarneem. Bijvoorbeeld veel Nederlanders denken dat in de meeste landen rechts wordt gereden, de meeste Engelsen denken dat in de meeste landen links wordt gereden. Dat noemen we dan gewoon een feit.
Waar de een de vaas ziet, ziet een ander de twee gezichten en voor beiden is het andere onzichtbaar. Wat we zien is waar en we weten niet wat we niet zien.
Cultuur lijkt op deze deur: twee kanten en wat we zien is afhankelijk van aan welke kant we staan. Hoe we ermee omgaan wordt bepaald door de wijze waarop we onze energie weten te beheersen.
Wij kunnen licht zien omdat donker bestaat; goed herkennen we omdat we weten wat slecht is, de dingen worden herkend doordat we bewust zijn van hun tegen¬over¬gestelde. De taoïsten hebben hiervoor het concept yin/yang ontworpen.

Alle dingen bevatten yin en houden zich aan yang.
Hun vermengde invloed brengt harmonie.
Lao Tse

Het is een metafoor om een beeld te geven hoe de energiestroom te laten lopen van negatief naar positief of van min naar plus. Vervelend genoeg hebben wij (m.a.w. onze cultuur) 'negatief' als ongewenst gekwalificeerd en proberen daarom het negatieve zo veel mogelijk te vermijden. Als we kijken naar elektrische energie, zien we dat een positieve pool niets betekent zonder een negatieve, het gaat om de beweging/stroming tussen de twee en de wijze waarop wij de energie kunnen transformeren. Want zonder slecht zouden we ook niet bewust zijn van wat goed is voor ons. Ook bij creativiteit zullen we altijd met beide te maken krijgen en zal het van onszelf afhangen hoe we de transformatie tot stand brengen.


De zichtbare en de onzichtbare wereld
Anders bekeken, we leven in twee werelden tegelijkertijd: een zichtbare en een onzichtbare. Een voorbeeld hiervan is het wiel, niemand weet wie de uitvinder van het wiel is. Wel zeggen we dikwijls dat het niet nodig is om het wiel opnieuw uit te vinden en ook daar heb ik mijn twijfels bij. Hoe zou het wiel dan zijn ontstaan? Als we kijken naar Stonehenge dan weten we dat die enorme stenen daar vanuit Wales naar toe vervoerd zijn. Stammen werden eronder gelegd en zo werden ze voort 'gerold'. De laatste er onderuit en vooraan er weer onder. De stam als eerste ruwe concept van wiel. Het yin/yang symbool is een cirkel die symbolisch voor de eeuwig voortgaande 'cyclische' verandering; na de zomer komt de winter. Zo zien we om ons heen allerlei cycli zoals geboorte, leven en dood, begin, bloei en ondergang. Als de mens die duidelijk wil maken, gebruikt hij daarvoor een cirkel als beeldspraak. Zo is het wiel geleidelijk aan zichtbaar geworden.

Andere karakteristieken van de zichtbare en onzichtbare wereld zijn:
zichtbaar onzichtbaar

normen/waarden ziel
orde en stabiliteit chaos en flux
aarde hemel
materie energie
vorm formatief
dingen systemen
doelen processen
geloof/ongeloof uitstel van ongeloof
plaatsen context
bepaald onbepaald
realiseren van doelen bewust worden
wedijveren samenwerken

Bij het zoeken naar de aard van de cultuur kijken we naar de normen en waarden, die zichtbaar worden gemaakt door de interacties van de mensen. Ook organisaties creëren een cultuur, die herkenbaar is in o.a. de rituelen, inrichting, gebouwen en omgangs¬vormen. Dit zichtbare is geworteld in het onzichtbare: de ziel van de organisatie en die kan bezielend of zielig zijn.
Mary E. Loomis is gaan kijken in een andere cultuur, die van de Cherokee Indianen en die kent 'medicijnwielen' om de ontwikkeling van de mens duidelijk te maken. Ik zou hier twee 'onzichtbare' tegenpolen willen geven: de dans van de vos en de weg van de wolf .

Cultuur en hoe sterk is de vos ?
Ik stel voor dat we eerst kijken naar de dans van de vos. De vos vindt zijn staart zo leuk en mooi dat hij er voortdurend achteraan zit en zo in vicieuze cirkel terecht komt. (zie hieronder)
Wij worden allemaal als kind geboren en opgevoed en beginnen dus allemaal als een vos. Zo bepaalt de cultuur onze grenzen. De indianen spreken hier over het zelf-concept van de 7 DONKERE pijlen:
- gehechtheden
- afhankelijkheid
- oordelen (projectie van persoonlijke schaduw)
- vergelijken (projectie van groepsschaduw)
- verwachtingen
- behoeftige kind syndroom
- zichzelf te serieus nemen (afwezigheid van humor)

Om de ontwikkeling en de verandering duidelijk te maken hebben de Indianen de dans van de Coyote gecreëerd. De coyote is een zeer bedrieglijk dier, doet nooit want van hem verwacht wordt, kortom is een bedrieger.
De bedrieger (of de dwaas) is een archetype, waarschijnlijk uit het paleolithische tijdperk. Tijdens deze jager/verzamelaar cultuur moest de mens erg sluw en slim zijn om te kunnen overleven. Veel Indianenverhalen vertellen de lotgevallen van de 'trickster', waarbij opvalt dat hij liegt, bedriegt maar altijd deelt en nooit oorlog voert. Opvallend is dat deze archetypische figuur in veel culturen voorkomt meestal gekoppeld aan jager/sjamaan. Ik denk wel eens dat Murphy ('When it can't go wrong, it will at the worst possible moment.') het symbool van de 'bedrieger' is, want juist in onvoorziene omstandigheden moeten we terug vallen op onze creativiteit.

Creativiteit is als de coyote: bedrieger van onze bewuste routines en onderzoeken hoe we het beter kunnen doen. De cultuur zal duidelijke grenzen opleggen voor creativiteit ('Doe normaal'). Om de ontwikkeling duidelijk te maken is er dus de dans van de Coyote.
Ook in onze cultuur kennen we de bedrieger: Thyl Uylenspiegel. Dit is meer een allegorische figuur dan een held uit een boek. Tijl staat in de traditie van kwelgeesten van autoriteiten (vgl. gevestigde organisatie), zoals Reinaart de Vos, de baron van Münchhausen, de Gelaarsde Kat en Don Juan. Met hem associeert men een onverwoestbaar vrolijk humeur, levenslust, en koddige streken, maar men ziet hem niet als boosaardig. Hij is de man die doet wat men eigenlijk zelf maar al te graag zou willen doen als er niet al te veel praktische bezwaren zouden zijn.
De bedrieger spot en maakt belachelijk, hij tart en zet voor schut, hij haalt schaamteloos practical jokes uit om zo onze schijnwerkelijkheid (illusies= Oosten bij vos) onderuit te halen. Een (niet altijd gewenste) mogelijkheid om nieuwe manieren te vinden. Dit zijn dikwijls problemen voor de vos, voor de wolf zijn dit nieuwe kansen: onbeperkte verbeelding.
De bedrieger laat ons onze 'eigenlijke' behoeften zien door de 'vosachtige' aspecten te kakken te zetten.
Bij Tijl is het patroon van alle verhaaltjes hetzelfde. Uylenspiegel probeert op een legale manier aan werk of eten te komen, hij ontdekt de zwakke plek van degene die hem werk of eten zou kunnen verschaffen en 'bedriegt' deze dan. De zwakke plekken van de bedrogenen zijn onder te brengen in een aantal categorieën: nieuwsgierigheid, goedgelovigheid, hebberigheid, gierigheid, schranszucht, oudertrots, vertrouwen in hogere standen of in geleerdheid, onnozelheid. In die zwakke plekken tast Tijl zijn slachtoffers aan, zodat hijzelf met eten of geld er vandoor kan gaan.


En dat is precies zoals wij kunnen werken, kijken waar de samenwerking goed werk mogelijk maakt en waar niet. Want de neiging tot verandering van een groep (=organisatie) is meestal kleiner dan zoals die gevoeld wordt door individuen. Door gezamenlijk tot een consensus te komen wat en waarom zaken moeten veranderen, kunnen we de route uitstippelen. hoe dat aan te pakken. en zo de emoties (=angsten) onder ogen te zien en te organiseren. Immers angst die wordt ontkend of verdrongen verdwijnt niet, angst is energie. En als we die onder ogen zien zullen we onze samenwerking gaan organiseren, doen we dat niet dan wordt die energie emotie zoals beschreven in het wiel van emoties.

Het is veelal de cultuur die bepaalt of (en wat voor soort ) creatief gedrag geoorloofd is en/of gewenst. Uiteindelijk weten we of de organisatie waar we voor werken, de dans van de vos of de weg van de wolf kiest. Want het is eens duidelijk gezegd door A. Lincoln: "You can fool all people some of the time. You can fool some people all of the time, but you can never fool all people all of the time.”
Een coyote zijn vereist durf, moed en inventiviteit, iets wat we niet altijd op ieder moment in huis hebben.Ons bewust zijn van de cultuur kan wel helpen om te beoordelen hoe 'rijp' de omgeving is voor onze ideeën en het kan onze creativiteit opwekken om die omgeving rijp te maken, m.a.w. de cultuur te veranderen. Om in Jungiaanse termen spreken denk ik dat de coyote -'bedrieger'- het archetype van creativiteit is. In De Griekse mythologie is het de figuur van Hermes, boodschapper tussen de goden en god van de dieven!
De creatieve vraag zou wel eens kunnen zijn: 'Hoe bedrieg ik mijn omgeving lang genoeg om uit te proberen wat nieuw is, vóór ze een oordeel vormen?' Achteraf is het allemaal normaal, maar dat moet het wel eerst voor geaccepteerd zijn.
De gewenste aspecten kunnen in kaart worden gebracht aan de hand van de 'Weg van de wolf'.

Met de dans van de coyote symboliseren zij de verandering, de creativiteit om met onverwachte, nieuwe omstandigheden om te gaan. Want verandering is noodzakelijk om te komen op de weg van de wolf, voor de Indianen een wijs dier met een andere manier van leven:
Ook het zelfconcept wijst op een creatieve benadering van het leven:
Zelf-concept van de 7 lichte pijlen:
- zelf-bewustzijn
- zelf-waardering
- zelf-acceptatie
- plezier in eigen werken
-liefde voor het zelf
- zelf-ontplooiing
- onberispelijkheid

Het laatste is een begrip dat door veel Indianen wordt gehanteerd (vgl. C. Castaneda)
en betekent volgens mij zoveel als naar het hoogste streven en niet teleurgesteld raken van je fouten ('zero defects').

Conclusie
Een coyote zijn vereist durf, moed en inventiviteit, iets wat we niet altijd op ieder moment in huis hebben.Ons bewust zijn van de cultuur kan wel helpen om te beoordelen hoe 'rijp' de omgeving is voor onze ideeën en het kan onze creativiteit opwekken om die omgeving rijp te maken, m.a.w. de cultuur te veranderen: door er zelf verantwoordelijkheid voor te nemen en de verandering te organiseren.